Opšti podaci o opštini Tutin
Opština Tutin se nalazi na jugozapadu Srbije, teritorijalno pripada Raškom okrugu i jedna je od Sandžačkih opština. Prostire se na površini od 741 kilometra kvadratnog, a visoke šume čine 32,5% teritorije. Graniči se sa opštinama Novi Pazar, Zubin potok, Sjenica i Istok, i sa crnogorskim opštinama Berane, Rožaje i Bijelo Polje. Na teritoriji opštine Tutin, prema popisu stanovništva iz 2011. godine, živi 31.155 stanovnika, a većinsko stanovništvo je bošnjačko sa udelom od 90%, zatim slede Muslimani sa 3,50% i Srbi sa 3,48%. Opštinu čini 94 naseljena mesta koja su svrstana u 7 grupa i razlikuju se po izgledu: Tutin, kao gradsko naselje se okolnim selima, Delimeđe, Melaje sa okolnim selima, Leskovo sa okolnim selima, Crkvine sa okolnim selima, Draga i Mojstir sa okolnim selima, Ribariće sa okolnim selima.
Naseljena mesta su: Arapoviće, Baljen, Batrage, Baćica, Biohane, Blaca, Bovanj, Boroštica, Braćak, Bregovi, Brniševo, Bujkoviće, Velje Polje, Veseniće, Vrapče, Vrba, Glogovik, Gluhavica, Gnila, Godovo, Gornji Crniš, Gradac, Gujiće, Gurdijelje, Guceviće, Devreč, Delimeđe, Detane, Dobri Dub, Dobrinje, Dolovo, Draga, Dubovo, Dulebe, Đerekare, Ervenice, Žirče, Župa, Žuče, Zapadni Mojstir, Izrok, Istočni Mojstir, Jablanica, Jarebice, Jezgroviće, Jeliće, Južni Kočarnik, Kovači, Koniče, Leskova, Lipica, Lukavica, Melaje, Mitrova, Morani, Naboje, Nadumce, Namga, Noćaje, Oraše, Orlje, Ostrovica, Paljevo, Piskopovce, Plenibabe, Pokrvenik, Pope, Popiće, Potreb, Pružanj, Raduhovce, Raduša, Ramoševo, Reževiće, Ribariće, Rudnica, Ruđa, Saš, Severni Kočarnik, Smoluća, Starčeviće, Strumce, Suvi Do, Točilovo, Ćulije, Crkvine, Čarovina, Čmanjke, Čukote, Šaronje, Šipče i Špiljani.
Opšti podaci o poljoprivredi
Visoke šume na teritoriji opštine Tutin zauzimaju prostor od 32,5%, dok se pašnjaci prostiru na 53,9%, livade na 33,2%, oranice i bašte na 12,1%, a voćnjaci na 0,8%. Od poljoprivrednih kultura najzastupljenija su planinska žita – ovas i ječam, od povrća se najviše gaje krompir i pasulj, a od voća šljiva i jabuka. 87,1% obradivih površina pogodno je za stočarstvo, ali zbog nedostatka prerađivačkih kapaciteta, kao i usitnjenosti poseda, stočarstvo nije na zadovoljavajućem nivou. Od ukupnog poljoprivrednog stanovništva, 52,7% aktivno se bavi nekom poljoprivrednom granom, a od istog tog ukupnog poljoprivrednog stanovništva, 97% su individualni poljoprivrednici. Kada je reč o ratarskim parcelama, njih je u Opštini malo, usitnjene su i obrađuju se na tradicionalan način.
Istorija Tutina
Najstariji dokazi o naseljenosti ove teritorije potiču iz Delimeđe od pre 3000 godina, ali pouzdano se zna da su na ovom prostoru živeli Dardanci. Napadala su ih razna druga plemena, te se smatra da su se oni povukli, ili bili proterani, u dolinu reke Raške, gde su razvijali svoju specifičnu kulturu, bavili se stočarstvom i ratovali sa Makedoncima i Rimljanima. Kada je Rimsko carstvo zavladalo ovim prostorom u II veku, današnja teritorija opštine Tutin ušla je u sastav rimske provincije Dardanije, a ilirsko pleme je romanizirano. Prilikom raspada Rimske imperije ova teritorija je postala granični deo između dva carstva. Prodorom Slovena na Balkan, tokom VI i VII veka, starosedelačko stanovništvo beži u planinske predele koji su teže dostupni, ali će vremenom ipak biti slovenizirano u većem broju.
Ovaj prostor Srbi naseljavaju početkom VII veka i tu biva osnovan, verovatno prvi, plemenski savez iz kojeg će u XII veku nastati nezavisna srpska država Raška. Starosedelačko stanovništvo, koje je tokom vremena odolelo romanizaciji i slovenizaciji, stvara vlastitu bogumilsku religiju, znanu kao Bosanska crkva, a sto godina pre dolaska Turaka na ove prostore današnja teritorija Sandžaka bila je u sklopu Bosne. Dolaskom Turaka stanovništvo prima Islam, jer je Bosanska crkva imala slično versko učenje i mnogo dodirnih tačaka sa njim.
Prvi pisani dokument o Tutinu datira od 28. marta 1396. godine, kao pisani odgovor dubrovačkog kneza kadiji iz Gluhovice. Prema jednom predanju smatra se da je Tutin dobio ime po ilirskoj kraljici Teuti koja je stolovala na brdu u blizini grada, a drugo predanje kaže da je dobio naziv po silnoj vojsci Husejin-bega Gradaščevića, koja je 1831. svojim prolaskom izazvala tutnjavu. 1913. godine osnovan je štavički srez sa Tutinom kao njegovim sedištem, a ime sreza neće se menjati ni nakon Drugog svetskog rata.
Centar opštine – Tutin, nalazi se na 42º59” severne geografske širine i 20º19′ istočne geografske dužine, na prosečnoj nadmorskoj visini od 1000 metara. Delovi dolina Sebečevske i reke Ibar nalaze se na nadmorskoj visini od 800 metara, dok se više površine oko ovih reka, kao i Koštan-polje i Tutinska kotlina, nalaze na 1000 metara nadmorske visine. Pešterska visoravan i okolne niže planine zauzimaju najveći prostor Opštine (463 kilometra kvadratna) i nalaze se na nadmorskoj visini od 1000-1500 m. Pojas Mokre Gore i Mokre planine su na 1500-2000 m nadmorske visine, a preko 2000 m je najviši planinski vrh – Pogled. Nenaseljeni tereni su iznad 1300 m nadmorske visine, a prostiru se na 187 kilometara kvadratnih.
Opština Tutin ima karakterističan reljef koji čine brežuljci, brda, planine, visoravni, klisure, vrtače, pećine i reke sa pritokama. Ravničarski predeo u Opštini nalazi se u dolinama Smolučke i Kovačke reke, Godulje i Populje, reka Ibar i Vidrenjak, kao i u područjima Gornje i Donje Pešteri. Planinske oblasti čine Mojstirsko-draške planine i Gornja i Donja Pešter. Planina Veprnja i Strmo čine reljef Mojstirsko-draške oblasti, kao i planinski masiv Slomne gore, Ponor i Poljane. Najveća reka je Ibar i kroz Opštinu protiče u dužini od 22 km, pritoka joj je reka Godulja, dok je Vidrenjak najduža reka i protiče čitavom opštinskom teritorijom. Prirodnu granicu između Srbije i Crne Gore čini reka Draška. Kroz Opštinu prolaze dve najveće saobraćajnice – Jadranska i Ibarska magistrala, ali je Opština ipak, zbog planinskog reljefa, slabo povezana sa okolnim mestima.
Klima je planinska sa kratkim i svežim letima, a dugim i snežnim zimama, dok je u dolinama reka Vidrenjak i Ibar, klima subplaninskog tipa. Najhladniji je januar, sa prosečnom temperaturom 3,4oC, a najtopliji avgust sa prosečnom temperaturom od 17oC. Prosečna vlažnost od 85% je u decembru i januaru, a najsušniji je maj sa prosečnom vlagom od 69%. 85 dana godišnje je pod snegom, a 132 dana tokom godine temperatura je ispod 0oC. Prosečna godišnja temperatura u ovoj Opštini iznosi 7,8oC. Najviše padavina ima u junu mesecu i prosek je 68 l/m2, dok je u januaru najmanje padavina i iznose 31 l/m2.
U opštini Tutin, prema zvaničnim podacima iz popisa poljoprivrede koji je Republički zavod za statistiku sproveo 2012. godine, 4.722 gazdinstva koristi poljoprivredno zemljište. U najvećem broju imaju oranice i bašte, odnosno najčešće gaje krompir (njih 2.605), a zatim pasulj – 1.743 gazdinstva. Prema broju slede poljoprivredna domaćinstva koja proizvode pšenicu i krupnik – 1.636, papriku – 1.224 i crni luk (1.204).
Najveći broj gazdinstava su porodična (99,92%), a ostalo su pravna lica.
Ukupno 460 gazdinstava bavi se uzgojem goveda za mleko i tov kombinovano, njih 650 kombinovano uzgaja različite ratarske kulture, međutim najviše je onih koji su specijalizovani za proizvodnju mleka (2.060).
Poljoprivredom se u Tutinu bavi 12.845 ljudi, a muškarci prednjače kada je reč o ukupnom broju.
Kada je reč o nosiocima gazdinstava u Tutinu, muškarci su ponovo u prednosti i učestvuju sa 89,72%, dok je udeo žena mnogo manji (10,28%).
Kada je reč o članovima poljoprivrednih domaćinstava, tu su muškarci u manjini i ima ih 37,93%.
Poljoprivredno zemljište u opštini Tutin prostire se na 13,658 ha, a stočarstvo i ratarstvo su dominantne poljoprivredne grane. U blizini grada i tutinskoj ravnici, u slivu reke Vidrenjak, nalazi se najplodnije zemljište ove opštine.
Kada je o voćarstvu reč, na 96 ha, ovde je dominantna šljiva, čačanske sorte, a sledi jabuka, uglavnom domaće sorte, na 55 ha. U opštini Tutin se gaje i maline, sorte vilamet, na 5 ha.
U opštini Tutin se 95% povrtarske proizvodnje odvija na otvorenom, a ostalo je pod plastenicima. Na 345 ha, od povrća se najviše gaji krompir sa prinosom od 23 do 26 t/ha, zatim pasulj – 37 ha, sa prinosom 1,4-1,6 t/ha i kupus – 10 ha, sa prinosom 40-45 t/ha.
Od ratarskih kultura, na 2.928 ha, najzastupljenija je pšenica, čiji prinos iznosi 2-3 t/ha, sledi ječam na 1.630 ha, sa prinosom od 2-2,5 t/ha. 580 ha je pod ovsom, a njegov prinos se kreće od 1,7-1,9 t/ha. Raž je na 134 ha i prinos je između 2-3 t/ha, kukuruz je na 42 ha, sa prinosom od 3-4 t/ha, a heljda – 40 ha, a njen prinos 1,6-1,7 t/ha.
Livade i pašnjaci se prostiru na oko 2.100 ha i stočarstvo je dobro razvijeno u ovom kraju. Dominantna stočarska grana je govedarstvo. Ima 11.500 grla, a preovlađuje rasa simental. Ovaca ima 27.500 grla, rase oplemenjene sjeničke. Od starih rasa u stočarstvu ima 48 grla Buše i 490 grla Bivola, a od autohtonih proizvoda sa ovog podneblja izdvajaju se: sjenički sir, sjeničku pršut, sjenička stelja, sjeničko jagnje, pazarski sudžuk, pazarski ćevap, pazarske mantije.
